آثار محمد مهدی صفدرزاده حقیقی
فرش آنهالت
فرش آنهالت در نیمه اول قرن دهم هجری قمری مقارن با سلسله صفویه در ایران بافته شد. این فرش منحصر به فرد در نیمه دوم قرن نوزدهم در قلعه دسائو مرکز حکمرانی دوک های آنهالت کشف شد و در سال ۱۹۴۶ از طرف بنیاد ساموئل .اچ. كرس، به موزه متروپولیتن در نیویورک اهدا گشت. احتمالاً این فرش در سال های (۱۹۳۱-۱۹۳۹) نزد جوزف دووین در لندن بوده است و در سال (۱۹۴۰)، توسط سرجوزف دووین به ساموئل.هنری.كرس فروخته می شود؛ ولی چون پیش از آن در مالکیت دوک آنهالت دسائو بوده است؛ به نام” آنهالت”معروف شده است. رنگ های منحصر به فرد این فرش، مانند زمینه زرد آن، که به ندرت در فرش هایی از این نوع دیده می شود، آن را به یک نمونه خاص از تولیدات فرش دوره صفویه تبدیل کرده است . ترنج مركزی، دو سرترنج به رنگ های آبی تیره و قرمز تیره، اسلیمی های ماری که به دهان اژدری ها ختم می شوند، شش طاووس در نیمه بالایی فرش و شش طاووس در نیمه پایینی از مشخصات اصلی این فرش می باشد.
فرش آنهالت یادگار دوره صفویه است. زمانیکه هنر و صنعت قالی بافی تحولی چشمگیر یافت. شاه طهماسب – دومین شاه سلسله صفویه- در شهرهای تبریز، کاشان، اصفهان و کرمان کارگاه های قالیبافی تاسیس نمود . اما در زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی تولید قالی تحولی بسزا یافت و جزو کالاهای مهم بازرگانی به حساب آمد. شاه عباس بخشی از جمعیت ارمنی شهر جلفا را از کرانه رود ارس در جمهوری آذربایجان فعلی به حومه جنوبی اصفهان کوچاند و انحصار تجارت ابریشم به وسیله آن ها به یکی از منابع اصلی ثروت و منبع عمده عایدات حکومت صفوی تبدیل شد ، تجارتی که یکی از مهم ترین اقلام تولید فرش محسوب می شد. در این دوره نقوش گیاهی جای طرح های پیکره ای را که در قالی ها و منسوجات درباری سده دهم هجری قمری/شانزدهم میلادی رواج داشت، گرفت و تعداد زیادی فرش با نقوش گیاهی و اسلیمی تولید شد.
فرش آنهالت نیز در همین دوره تولید شده است. این قالی با طرح ترنجی -یک ترنج در مرکز- بافته شده است و دارای دو سر ترنج می باشد. طرح ترنج مرکزی این فرش شباهت بسیاری به جلد کتابهای عصر صفویه و همچنین کاشیکاری های دوره تیموری و صفوی دارد. سر ترنج چند ضلعی آبی تیره فرش بارها در کاشیکاری دوره صفوی مشاهده شده است؛ چنانچه نمونه این سرترنج در سردر بقعه هارون ولایت که در زمان شاه اسماعیل اول صفوی در اصفهان احداث شده است، کاخ چهلستون، نقاشی های کاخ عالی قاپو، تنگ بری های اتاق موسیقی کاخ عالی قاپو و شمار قابل توجهی از ابنیه دوران صفوی مشاهده می شود. از این سرترنج خوشنویسان نیز به صورت گسترده به منظور قابی برای نگاشتن خط بهره برده اند. به طور مثال هنرمند مشهور، میرزا غلامرضا اصفهانی از استادان خوشنویسی خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق در دوره قاجار از این نمونه قاب برای نگاشتن خط استفاده کرده است. نقوش اسلیمی ماری در این فرش بارها در تزیینات کاشیکاری دوره تیموری و صفوی به کار رفته. شاید یکی از بهترین نمونه های اسلیمی از این دست را بتوان در سردر مسجد علی اصفهان که در زمان شاه اسماعیل اول صفوی احداث شده، مشاهده کرد. تمام آنچه گفته شد نشان دهنده ارتباط تنگاتنگ طراحی فرش، کاشیکاری و کتاب آرایی در دوره صفوی می باشد.
بازآفرینی فرش آنهالت توسط محمدمهدی صفدرزاده حقیقی
خریداران در اروپا و آمریکا با آغاز صادرات رسمی قالی ایران که از دوران سلطنت ناصرالدین شاه آغاز شده بود، چشم انتظار قالی هایی با رنگ آمیزی قالی های قدیمی ایران بودند. همان قالی هایی که از اوایل سلسله صفویان به سراسر اروپا فرستاده می شدند و رنگ آمیزی درخشان و مسحور کننده آن ها برای خریداران دلنشین بود . درپی ایجاد شدن چنین تقاضایی، انقلاب بزرگ قالی بافی در ایران در موضوع بازیابی و احیا با ظهور برادران عمواوغلی در مشهد از حدود 1300 هجری شمسی به وقوع پیوست. عبدالمحمد و علیخان عمواوغلی با درک اهمیت قالی های صفویه فصل جدیدی را بر تاریخ قالی ایران افزودند. آنان با بهره گیری از نقشه مسحور کننده قالی اردبیل که به موزه ویکتوریا و آلبرت لندن منتقل شده بود، نمونه هایی جدید در ابعادی متفاوت خلق کردند و حتی با بافت های نزدیک به همان قالی، درس های بزرگی از موضوع بازبافی را برای آیندگان به جا گذاشتند . ابتکار و شوق ذوق آزمایی آنان در نقشه قالی اردبیل سایر هنرمندان را نیز به این عرصه وارد نمود. بازآفرینی قالی آنهالت توسط محمد مهدی صفدرزاده حقیقی از نمونه های قابل تحسین در این گروه می باشد.
بازآفرینی نقشه فرش آنهالت در ابعاد 397 در 770 سانتی متر توسط محمد مهدی حقیقی صورت پذیرفت. تار این فرش از جنس ابریشم و پود آن از جنس پنبه می باشد. این فرش دارای 11600 گره در هر دسی متر مربع می باشد و با گره نامتقارن بافته شده است. این قالی نخستین بار در بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی فرش تهران رخ نمود و حاصل پنج سال کار مداوم و هنرمندانه در زمینه طراحی، رنگ آمیزی، رنگرزی و بافندگی می باشد. بنا به گفته محمد مهدی حقیقی ، بازآفرینی فرش آنهالت زاده زمانه خودش است و در نتیجه تغییراتی که در نقوش، اسلیمی ها و رنگ فرش مشاهده می شود بر اساس متقضیات روز جامعه ایرانی صورت پذیرفته و این بازآفرینی، کپی برداری صرف از این اثر تاریخی فاخر نمی باشد. محمد مهدی حقیقی پس از بازآفرینی فرش آنهالت، در زمینه بازبافی نمونه های دیگری از فرش های مهم تاریخی ایران فعالیت می نماید که در آینده ای نزدیک از این قالی ها رونمایی خواهد شد.
نگین السادات طباطبایی
دانش آموخته دکتری باستانشناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران
