کارگردان هنری (Art Director) تابلو فرش میدان نقش جهان در ابعاد 225 در 175 سانتی متر با تار ابریشم، پود پنبه وگره های نامتقارن استاد فیض الله صفدرزاده حقیقی می باشد. طراح حاشیه استاد رستم شیرازی است و نقطه گذاری و رنگ آمیزی نقشه توسط استاد نوروز حفیظی انجام شده است. بافنده فرش، علی نامداری از بافندگان به نام اصفهان می باشد. این تابلو فرش سردراصلی و گنبد مسجد شاه اصفهان (مسجد جامع عباسی)- نمایی از جنوب میدان نقش جهان- با تعدادی از مغازه هایی که در جوار مسجد شاه قرار گرفته اند را به تصویر کشیده است. در تابلو فرش میدان نقش جهان فعالیت صنف های مختلف، دوره گردان، توریست ها و مردم عادی نشان داده شده. یک دوره گرد با گاری مشغول فروش هندوانه است و دوره گرد دیگری با قاطرش میوه های دیگری را به مردم عرضه می نماید و فروشنده دوره گرد دیگری گلیم هایی که روی شانه دارد را می فروشد، مردی که کماجدانی را روی سرش حمل می کند احتمالاً مشغول فروش فرنی معروف اصفهان است. درشکه چی ها مشغول فعالیت هستند و توریستی نیز مقابل سردر مسجد شاه مشغول عکاسی است. درویشی کشکول به دست، آواز می خواند و دوچرخه سواری از مقابل سردر مسجد عبور می کند. زنی با پوشش چادر همراه پسر و همسرش در حال پیاده روی است و زنی دیگر با لباس سبز رنگ و بی حجاب همراه با فرزند خردسال کالسکه سوارش در جوار مغازه های میدان راه می رود. پیرمرد سیدی سوار بر اسب در حالیکه عمامه سبزی بر سر بسته و عبا بر تن دارد، از مقابل سردر مسجد جامع عباسی گذر می کند. این شخص صمصام معروف اصفهان می باشد که استاد فیض الله خان حقیقی تاکید داشتند به واسطه شخصیت درویش گونه او و شکسته شدن آداب و رسوم جاری جامعه توسط سید صمصام، او را به تصویر بکشند.
دوچرخه ای در کنار یکی از درخت های روبه روی مسجد شاه پارک شده است و پیرمردی عصا به دست در حال گذر است. دختر بچه خردسال همراه با پدرش قصد دارد تا وارد مسجد شود و مردی نیز در حال وارد شدن به مسجد است. سنگاب ورودی مسجد شاه نیز در تابلو فرش مشاهده می شود. در دیوار کوتاه سنگی که در مقابل مسجد شاه قرار گرفته، شعارهای درود بر دکتر علی شریعتی، درود بر خمینی و درود بر طالقانی نگاشته شده است.
بحث و تحلیل
یکی از اصلی ترین ره آورد صفویان در اصفهان اجرای طرح های منحصر به فرد در زمینه معماری بود. این شهر نمونه ای از جاه طلبانه ترین و بدیع ترین طراحی های شهری در تاریخ جهان اسلام به شمار می رود. پیدایش میدانی با ابعاد 159 در 512 متر که یکی از بزرگترین میدان های جهان است، در زمانی صورت پذیرفت که پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شده بود و شاه عباس اول صفوی قصد داشت تا پایتختش با همسایگان شرقی و غربی اش یعنی با فتح پورسکری، پایتخت مجلل اکبر شاه، امپراطور گورکانی هند و استانبول، پایتخت عثمانیان برابری نماید.
انتخاب بنای مسجد جامع عباسی از سوی استاد حقیقی برای طراحی و اجرا بسی هوشمندانه صورت گرفته است. این مسجد که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجری قمری به فرمان شاه عباس اول، در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید. میدان نقش جهان جهت (رون) اصفهانی دارد، یعنی رو به جنوب است. اما مسجد روبه جنوب غربی است. معمار، ایوان شمالی مسجد در پشت هشتی را به گونه ای چرخانده که از هشتی می توان صحن مسجد را دید، ولی نمی توان مستقیم به آن وارد شد . این چرخش بنا به سمت قبله (از جنوب به سمت جنوب غربی) هنرمندانه توسط معمار بنا، علی اکبر اصفهانی، صورت گرفته است و استاد فیض الله خان حقیقی آگاهانه دقیقاً نمایی از میدان و مسجد شاه را برای طراحی انتخاب نموده که نمایش چرخش هنرمندانه مسجد به سمت قبله هویدا گردد. ایوان جلوی گنبدخانه یکی از زیباترین ایوان های ایران است و استاد فیض الله خان نمایی از این ایوان را در تابلو فرش میدان نقش جهان طراحی نموده است.
در پشت مسجد جامع عباسی تابلو فرش میدان نقش جهان، گنبدی فیروز ه ای مشاهده می شود. این گنبد آبی فیروزه ای متعلق به بنای امامزاده احمد می باشد. امامزاده احمد داخل بازارچه حسن آباد قرار گرفته و ساختمان فعلی امامزده متعلق به دوران صفوی و قاجار می باشد. مشخص بودن این بنا با گنبدی فیروزه ای در این تابلو فرش حکایت از آگاهی عمیق طراح نسبت به تاریخ و هویت شهرش، اصفهان، می باشد. چرا که این بنا نه تنها بنا به نظر آقا میرزا محمد هاشم چهارسوقی نویسنده کتاب میزان الانساب مدفن فرزند امام محمدباقر می باشد ، بلکه آرامگاه ابدی دختر امیرکبیر و همسر ظل السطان-حاکم نالایق اصفهان در عصر ناصرالدین شاه قاجار- در بخش قاجاری این امامزاده قرار دارد. در نمایی دورتر تنها بنای بلند آن روزگار (اول انقلاب) در اصفهان یعنی سوله ای که روس ها برای انبار گندم احداث کرده بودند، مشاهده می شود. استاد فیض الله خان حقیقی با انتخاب این منظره از میدان نقش جهان، کوه صفه، ساختمان ها و بناهای اطراف میدان قصد داشته تا به مخاطب خاطر نشان سازد که در روزگاری نه چندان دور در شهر گنبدهای فیروزه ای، ساختمان بلندی وجود نداشت و خط افق آسمان در اقصی نقاط شهر قابل مشاهده بود.
صرف نظر از مساله معماری، تابلو فرش میدان نقش جهان از نظر منتقل کردن مفهومی سیاسی- اجتماعی نیز قابل توجه می باشد. به تصویر کشیده شدن زنی با چادر در جوار زنی بی حجاب که در جوار مغازه های میدان نقش جهان پیاده روی می کنند، و شعار درود بر طالقانی همگی نشاندهنده این مساله می باشند که خالق اثر، استاد فیض الله خان حقیقی، به بازه زمانی وقوع انقلاب ایران در سال 1357 تا زمان قانون اجباری شدن حجاب اشاره دارد. هر چند بر اساس مصاحبه با فرزند ارشد استاد فیض الله خان حقیقی، خالق اثر با به تصویر کشیدن این شعارها و حضور زنانی با حجاب و بی حجاب در جوار یکدیگر قصد داشته تا سال 1358 هجری شمسی/1980 میلادی را نمایش دهد اما از آنجا که درویش صمصام در 24 آبان سال1359 درگذشت (مرد سواربر اسب مقابل مسجد شاه) و قانون اجباری شدن حجاب تا سال 1362 توسط مجلس شورای اسلامی تصویب نشد، می توان گفت که این اثر به بازه زمانی 1357 تا قبل از آبان 1359 اشاره دارد.
از طرف دیگر آیت الله طالقانی در تاریخ ۱۹ شهریور ۱۳۵۸ در گذشت. اگر شعار نقش بسته بر دیوار کوتاه سنگی مقابل مسجد جامع عباسی را برای بازه زمانی در نظر بگیریم که آیت الله طالقانی در قید حیات بود، می شود گفت استاد فیض الله حقیقی قصد داشت تا با این تابلو فرش بازه زمانی وقوع انقلاب اسلامی تا زمان فوت آیت الله طالقانی در شهریور 1358 را به تصویر بکشد. هرچند از آنجا که درویش صمصام تا آبان سال 1359 در قید حیات بود و زنان نیز می توانستند در آن بازه زمانی بی حجاب در خیابان حضور داشته باشند و شعار درود بر طالقانی هم می تواند پس از فوت آیت الله طالقانی تا سالها بعد از دیوار زدوده نشده باشد، منطقی تر است که بازه زمانی زمستان 1357 تا آبان 1359 را برای داستان روایی تابلو فرش میدان نقش جهان در نظر بگیریم.
اما یکی دیگر از مسائل قابل تامل درباره این فرش، طراحی هنرمندانه حاشیه فرش می باشد. همانطور که در بالا نیز اشاره شد، استاد رستم شیرازی حاشیه اطراف تابلو فرش را طراحی نمودند. حاشیه فرش یادآور نقشه اصیل اصفهان و روزگار صفوی است. حاشیه شامل سه بخش طره، حاشیه و طره می باشد. اعجازی طراحی استاد شیرازی این است که حاشیه جدا از طره دیده نمی شود و در هم تنیدگی هنرمندانه ای میان حاشیه و طره مشاهده می گردد.
استاد فیض الله صفدرزاده حقیقی با ابتکاری ویژه در استفاده ازطرح های دیوارنگاری و نقوش کاشیکاری در قالی اصفهان، دارای مکتب مستقلی با این ویژگی در قالیبافی اصفهان و ایران می باشد و با طراحی این تابلو فرش نبوغ خود در این عرصه را بر همگان ثابت نمود.
نگین السادات طباطبایی
دانش آموخته دکتری باستانشناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران
